İşletmeye Alma ile İstatistiki Geçerlilik Testinin Karşılaştırılması
Son yıllarda işletmeye alma çalışmaları (commissioning) birçok seminer ve konferansın ilgi çekici konusu olmaktadır. Bunun konuyla ilgili herkes için böyle olmadığını düşünüyorum. İşletmeye alma işleri ile uğraşanların farkına vardığı özel durumlar vardır. Bunlar;
?Ulaşılmak istenilen tanımlar için sonsuz potansiyel olması.
?Yapılan sistem tasarımlarına esas olan standartlar.
?Bu işler için gerek duyulan süre.
?İşletmeye alma çalışmalarının öngörülen maliyeti.
Bu çalışmalarla ilgili bedeli kimin karşılayacağı.
Öncelikle işletmeye alma çalışmaları (İAÇ-Commissioning) için ortak bir tanımlama bulmaya çalışalım. İAÇ belirli bir mantıkla etap etap yapılması gereken bir çalışmalar bütünüdür. İAÇ ile ilgilenen kişiler tüm sistemlerin ve sistem elemanlarının tasarımda ve şartnamelerde belirtilen değerleri sağlama testlerine gözlemci olarak katılırlar. Test edilenlerinin belirli bir toleransla işletmeye hazır olduğunun tesbit çalış-. maları yapılır.
İşletme alma çalışmaları (İAÇ) yüklenicinin işin % 100 tamamlandığının test edilmesinden daha fazla anlam içermektedir. Birçok insan İAÇ sözlerini duyduklarında, genellikle savaş gemisinin çalıştırılması emrini düşünmektedirler. Bunun hükümete verilen "çalıştırma emrinin" izlenebilirlik raporu ve değersiz maliyet kontrolünün İAÇ'da kullanılmamasını öneriyorum. Bana göre, İAÇ her türlü bina tiplerini ve bina sistemlerini kapsayabilir. Ancak, hemen ilgili herkes için (İş sahipleri, yükleniciler ve tasarımcılar) İAÇ'dan beklenen en önemli ihtiyaç ve fayda, ısıtma-havalandır-ma ve klima sistemi ile çevresel sıcakların kontrolü konularındadır. Bu nedenle makalede özellikle bu sistemler üzerinde yoğunlaşılmıştır. İşletmeye alma çalışmaları çok pahalı olabilir. İAÇ'nın toplam maliyeti için karmaşıklığına, kullanılan değişik tasarım standartlarına ve sistemlere bağlıdır. İAÇ'nın maliyeti olarak duyduğum değerler:
-Mekanik yapım maliyetinin % 1 -% 6 arasında.
-Elektrik yapım maliyetinin % 2 -% 3 arasında.
-Toplam bina maliyetinin % 1 - % 3 arasında.
Bina sahipleri, binanın işletmeye alınması için neden bu kadar büyük masraflara katlanmaktadırlar? Çünkü binanın yetersiz ve/veya kısmen kullanılması nedeniyle oluşan kayıplar bina sahipleri için İAÇ'dan daha pahalı ve uzun zaman kaybına sebep olabilir. Tekrar geri çağırıl-mak veya ilave garanti maliyetleri projeci ve yükleniciler için para ve itibar kaybına neden olabilir. Çevreyle ilgili ve hayati güvenlik sistemlerinin kritik olduğu projelerde (temiz odalar, araştırma laboratuvar-ları, bazı üretim prosesleri vb.) tam işletmeye alma çalışmaları yapılması gerektiğini hissediyorum. Bu tip işler, yapı endüstri toplam ticari hacmi içinde çok küçük oranlardadır. Daha az hassas olan binalarda, örneğin basit büro binalarında, IAÇ'ı dikkate almak zorunda mıyız? Buna göre hayır! Ancak birçok bina sahibinin kabul ettiği gibi yapı sanayinin kalite kontrolünün geliştirilmesi için bir şeyler yapılmalıdır. Isıtma, havalandırma, klima (HVAC) sistemlerinin performansını ispat etmek için tüm testlerin yapılması gerekli midir? Burada önereceğimiz yöntem, büyük veya küçük tüm projelerde uygulanabilir. Mühendisler olarak, kabul testlerini basitleştirebilecek ispat edilmiş istatistik test yöntemlerini ve mantığımızı kullanabiliriz.
İSTATİSTİKİ GEÇERLİLİK (KABUL) TESTİ (İGT)
İstatistiki kabul testi (İGT) yöntemi aşağıda açıklandığı gibi gelişmektedir: Kabul edilebilir performans tanımının belirlenmesinden sonra, her çeşit tipik eleman ve alt sistem içinden rastgele istatistiki örnekleme ile seçilenlerin tüm testleri yapılarak işe başlanabilir. Bu örnekleme testleri temel alınarak, benzeri eleman ve alt sistemlerin aynı performansla çalışacağı kabul edilebilir. Bunların aynı şekilde monte edilmesi, bağlanması ve kontrol edilmesi gereklidir. Sonuç olarak, her eleman ve alt sistem tiplerin bir adedinin kontrol edilmiş olması çok önemlidir. Ele alınan örneklerde her hangi biri uygun monte edilmemiş, bağlanmamış ve uygun olarak kontrol edilmemiş ise bunun tasarım hatası ya da montaj hatası olması belirlenmelidir. (İstatistiki ortalama için istisna olabilir ve testin geçerliliğini gerektirmez). Bir hata bulunması halinde, örnekler arttırılarak hatanın yapısı araştırılmalıdır. (Hata rastgele mi yapılmıştır, yoksa yaygın ve tekrar edilen bir hata mıdır?) Elemanların ve alt sistemlerin testlerinin tamamlanmasından sonra tüm sistemlerin kabul edilebilir emniyetle çalıştırılmaya hazır olduğunu gösteren özel (demo) test yapılmalıdır.
İşletmeye alma çalışmalarında (İAÇ) olduğu gibi İstatistiki Geçerlilik Testleri de (İGT) montaj işlerinin tamamlanmasından sonra başlamaz. İşin başında testlerin ne zaman başlayacağı belirlenmelidir. Ancak İGT yöntemi İAÇ'dan daha planlama gerektirir ve programa etkileri daha azdır. İşletmeye alma ile ilgili önemli başlıklardan birincisi konusunda uzmanlaşmış işletmeye alma ajanı [(Commissisioning Agent - CA)- bu kişi diğer tasarımcılarla birlikte çalışabilecek profesyonel mühendis (PE) olmalıdır] ve ikincisi sistem/sistem elemanlarının testinde CA tarafından kullanılabilecek mühendislik yöntemleridir. İstatistiki Geçerlilik Testini (İGT) ofis binalarında, kliniklerde, küçük üretim tesislerinde başarı ile kullandım İGT aşağıda belirtilen sırayla yapılmalıdır.
¦İGT yönteminin uygun olduğu tarafsız, CA olarakta görev yapabilecek mühendisler tarafından önerilmelidir. Birçok yapıda, bu uygulama sadece Isıtma-Havalandırma-Klima, otomatik kontrol, insan güvenliği ve yedek enerji sistemleri için önerilmektedir.
¦CA'nın öncelikle işe, işin sahibi ve İGT uygulanmasına karar verilmiş sistemlerin beklenilen performanslarını belirleyen proje gurubu ile ortak bir anlayış geliştirerek başlamalıdır. Bunu başarmanın en iyi yolu CA olarak görevlendirilen mühendisin, performans kriterlerini (Outline Performance Criteria) tanımlayan bir doküman hazırlaması-dır. Eğer iş tasarım ve inşa ise bu doküman mevcut olabilir. Eğer iş, planlama ve şartname hazırlamak ise bu doküman hazır olabilir veya tasarım mühendisinin yardımı ile hazırlanabilir. CA, yapının genel yüklenicisi ile birlikte inşaat programının tahminlerini yapmalıdır. Bu tahminler gün olarak değişik faaliyetlerin sürelerimde kapsamalıdır. Bu çalışmalar birim saat ücreti ve götürü toplam fiyat belirlenmesinde kullanılabilir. İGT sorun çıkması ve testlerin tekrar edilmesi nedeniyle harcanacak ilave süre yüklenici tarafından fatura edilemez, aksine olarak tamamlanma süresini aşması halinde gecikme cezaları uygulanabilir.
¦İstatistiki Geçerlilik Testleri (İGT), işletmeye alma çalışmaları kadar uzun sürmez ve yorucu değildir. Burada kontrol mühendislerinin tutması gerekli kayıtların yerine geçmesi düşünülmemiştir. Ancak tarafsız birinin yapım işlerini gözden geçirmesinin faydalı olduğu ispatlanmıştır. Yapım işlerinin % 50 ve % 95 tamamlanma noktalarında tarafsız CA işin ve raporların tekrarını yapması zorunludur.
¦Normal olarak İGT, yapım işleri tamamlanıp tüm çalıştırma kontrolü yapıldıktan ve sistemdeki hava dengeleri temin edildikten sonra başlanır. Sonuç olarak İGT, yapım iş programı üzerinde bu noktaya gelinceye kadar etkili değildir. Çok büyük projelerde elemanların ve alt sistemlerin testleri, DDC sistem işletiminde ve işletim program yüklenmişse, projenin tamamının bitmesi beklenmeden yapılabilir.
¦DDC kontrol sistemleri Isıtma-Havalandırma-Klima endüstrisi içinde vazgeçilmez bir standart haline gelmiştir. Günümüzde birçok modern binada DDC kontrol sistemleri kullanılmaktadır ve bir kısmında da bina yönetim sistemi (BMS) bu sisteme dahil edilmiştir.
Sonuç olarak, bu yazı da binalarda bir DDC sistemin olduğu ve laptop veya BMS bilgisayarının CA tarafından kullanılabileceği kabul edilmiştir.
İGT ilk basamağında, DDC kont-rolları kullanılarak önceden seçilmiş eleman ve sistemler çalıştırılır (CA tarafından belirlenir, ancak testler başlayıncaya kadar yükleniciden gizli tutulur). Burada amaç DDC kontrolların, sensörlerin ve işletim programının çalıştığını görmektir.
İGT'nin ikinci basamağında telsiz veya cep telefonları kullanılarak DDC bilgisayar operatörü ile uzaktan temas sağlanabilir. Aynı eleman ve sistemlerinde yapılan testlerin görüntülü olarak geçerlilik kontrol-larının tekrarı DDC kontrol şist lerinin çevrime alınması ve öne alınmış DDC değerlerinin karşılaştırılması ile yapılır.
İGT için seçilmiş olan eleman ve söstemlerin çalışmasının uygunluğu "ısıtma'dan "soğutma" haline geçilerek tekrar kontrol edilmiş olur. Aynı zamanda çıkış hava sıcaklıkları da kayıt edilmelidir. Bununla tasarıma uygun kapasite ile havalandırma oranlarının da sağlandığı gösterilebilir.
İGT'de bundan sonraki etapta "Dengeleyici enstrümanlar" kullanılmalıdır. Yukarıda teste alınan elemanlara ait "Denge kayıtları"n ' ' ' değerlerin elde edilmesi için enstrümanlara ihtiyaç vardır. Eğer DDC sistemde akış sensörleri varsa, bu "denge değerleri" akış sensörleri-nin kalibrasyonunun kontrolunda da kullanılmış olur.
¦Bundan sonra, önceki iki basamak komple sistemler için tekrar edilmelidir (sistem elemanlarının yerine). Bu yöntemle değişik sistemlerin kesişim noktalarını incelemek mümkün olacaktır. Örnek olarak:
? Birden fazla kazan, soğutma grubu, pompa vb. sistemlerde her yük altında sirkülasyon altında gözlem yapılabilir.
? İşin sahibi veya projeci büyük sistemlerinin fabrika testlerinin başında bulunulmasını isteyebilir. İşin sahibi ve mühendislik firması bu ilave masrafı karşılıyorsa bu testler kısmi yükler altında olduğu gibi tam yük altında da yapılmalıdır.
?Çatıdaki havalandırma ünitesinin veya merkezi havalandırma ünitesinin sabah çalıştırılmaları gözlenmelidir. Aynı zamanda ana ünitede ısıtmadan soğutmaya dönülmesi halinde alıcı terminallerde ne gibi etkiler olduğu da gözlenmelidir. Sıcaklık "reset" durumları ve ünitelerin otomatik "üvenlik kontrolları da test edilı lir. (Örnek: yangın dumanı halinde otomatik durdurma gibi).
?En az havalandırmanın ve ekonomi fonksiyonlarının bina basınçlandır-ma kontrol sistemi ile birlikte çalıştığı da gözlenmelidir.
İstatistiki Geçerlilik Testi (İGT)'nin son etabı, Bina Yönetim Sistemi (BMS)'ni kullanarak CA'nın performansından endişe duyduğu elemanların veya sistemlerin çalışma değerleri takip etmektedir. Çalışma değerleri takip edilerek diğer konu ise İGT sırasında düzeltme yapılan yerlerde çalışmanın uygunluğudur. BMS yok ise, diğer okuyucu yaz ihazlar kullanılarak gerek duyulan değerler takip edilebilir. Yukarıda anlatılan tüm işlemler sırasında, CA detaylı yazılı raporlar tutmalı ve/veya teybe sesli kayıt yapmalıdır. İGT'nin tamamlanmasından bir iki gün sonra ilgili rapor hazırlanıp dağıtılmış olmalıdır. Bu kayıtlarda tüm sapmalar gösterilmiş olmalı ve istenildiğinde tekrar test etme yetkisi istemelidir. Ayrıca, işin sahibinin söz konusu bina ilgili temsilcisi, bakım işlerini yapacak taşeronu ve yetkili bir kişi İGT sırasında gözlemci olarak katılmalıdır. Bu gözlemci testleri, binayı yönetecekler için iyi bir eğitim aracı olabilir.
İSTATİSTİKİ GEÇERLİLİK TESTLERİNİN MALİYETİ
İGT'nin maliyeti projenin karmaşıklığına ve test edilen tasarım grupları veya sistemlerinin sayısına bağladır. Tecrübelerimize göre HVAC ve DDC kontrolların geçerlilik testlerinin maliyeti (tekrar test maliyetleri hariç) mekanik tesisat maliyetine ilave olarak yüklenicilerden gelen maliyetler dahil toplam maliyetin % 20,5-% 1,5'u kadardır. Tasarım ve yapım bütçeleri indirim yönünde piyasadaki yarışmanın baskısı altındadır. Hepimizin bildiği gibi bina sistemlerinin kaliteli yapımı ve entegrasyonu, ekipmanlarının işletmeye hazırlanması detaylı proje yönetimi, uygun is programları vb. projenin başarıyla tamamlanmasına katkıda bulunmak içindir. Bu konular aynı zamanda bütçede kısıntı yapma uğruna feda edilen konulardır. Bazı yükleniciler ve tasarımcılar sonucun zayıf bir HVAC ve kontrol sistemleri performansı olduğunu hissederler. Bunun sonucunda, iş sahipleri klasik yapı prosesleri konusunda güvenlerini kaybetmişlerdir. Sonuç, işletme öncesi kayıtların kontrolünü ve işletmeye alma çalışmalarının saygınlığı artmaktadır.
Eğer iş sahipleri daha fazla test eklemek isterlerse, bu tasarım ve yapım gurubunu daha iyi kontrol etmek istediklerinden değildir. Eğer iş sahibinin tasarım ve yüklenici gurubuyla uzun süreli ve başarılı iş birliği varsa bu ilave testlere ihtiyaç duyulma-yabilir. Tekrar edilen işbirliği, hepimizin istediği bir şeydir. Sonuç olarak, eğer ben değer verdiğim uzun süreli işbirliğine sahipsem, bunu korumak için ilave olarak "İGT" İstatistiki Geçerlilik Testlerinin yapılmasını isterdim. Başarılı ve sorunsuz devam eden proje çalışmaları müşteri bağlılığını arttıracaktır.
ÇEVİREN: Coşkun MAHÇUHAN